Christelijke betekenissen van de zespuntige en achtpuntige ster.

 

 

De zespuntige en achtpuntige ster, al dan niet binnen een cirkel, betekenen in de Christelijke traditie: Jezus Christus of het acroniem Jezus Christus, Gods zoon, Redder. Het is het teken van het goddelijke. Het had ook hier weer de functie van onheil afweren en geluk te brengen.

 

Er ontstonden in de begintijd van het Christendom meerdere Christelijke symbolen. Andere Christus monogrammen (symbolen opgebouwd uit letters) zijn bijvoorbeeld:

 

 

Het meest populair werden uiteindelijk het hedendaagse Christelijke (latijnse) kruis en het Chi Rho teken.

 

 

In navolging van de Romeinse Sol Invictus keizers iconografie wordt in de eerste eeuwen na Chr., Christus al gauw met dezelfde ster als bij de Divius Julius, al dan niet vergezeld met een kometenstaart, afgebeeld. Om zijn Goddelijke status aan te duiden en de komst van nieuwe koninkrijk Gods aan te kondigen (vgl. de evangelisten Matteüs10, 7 en Marcus 1,15). Alle symbolen van het late christendom zijn reeds in de cultus van Divus Iulius aanwezig.

Christus wordt ook aangeduid als de morgenster, Venus ( Openbaringen 22, 16*). En het teken voor Venus bij Sumeriërs was een achtpuntige ster (Vgl. Inanna).

 

 

Voorbeelden van toepassingen:

Het zonnerad werd veelvuldige afgebeeld op kerken (kollosale roosvensters, ramen); als aureool boven heiligen en als kruisnimbus bij Christus, op de militaire standaard (labarum), in de catacomben in Rome, enz.. Keizer Constantijn I de grote (280 - 337), gebruikte het teken op de schilden voor zijn legers. De boodschap in de propaganda was overduidelijk. Hierna volgt een greep uit de varianten in de toepasingen:

 

       - voorbeelden van de zespuntige ster

       - voorbeelden van de achtpuntige ster

 

 

a. Jezus, opvolger van Apollo, de zon (Sol de hoofdgod van het Romeinse rijk

De symboliek gebruikt voor de oude Griekse en Romeinse goden, wordt in de iconografie ook toegepast op Christus.

Keizer Aurelianus introduceerde in 270 na Chr. de cultus van Sol Invictus als officiële staatsreligie waarbij Sol (Mithras) de hoofdgod van het rijk werd en Aurelianus als keizer een zonnekroon ging dragen. Aurelianus' Sol ontstond uit Apollo. Er wordt verondersteld dat Aurelianus de wedergeboorte van de zon symbolisch wilde vereenzelvigen met de aanhoudende vernieuwing van het Romeinse Rijk.

Het Christendom nam enkele gebruiken over van de Sol Invictus cultus, hetgeen duidelijk wordt in vroeg-Christelijke iconografie waarin Christus wordt afgebeeld met een zonnekroon of in de zonnestrijdwagen van Apollo-Helios, en hij de titel van "zon van gerechtigheid" krijgt toebedeeld.

 

links: Apollo Sol invictus afgebeeld met zonnekroon met acht stralen, op Romeinse vloermozaiek, Tunesie (laat 3e eeuws);

 

rechts: Christus met zonnekroon met acht stralen, afgebeeld als Deus Sol Invictus ("onoverwinnelijke zonnegod") in zonnewagen, in Mausoleum Paus Julius I, onder de Baseliek van Sint Pieter in Rome (3/4e eeuw).

 

 

 

b. De gedaanteverwisseling van Jezus

Bij de gedaante verandering wordt Christus in de iconografie steeds afgebeeld met dezelfde acht stralen of achtpuntige ster en een nimbus van de keizer:

 

 

 

 

 

 

 

 


 


 

(afb. 1 en 2) mozaiek met Gedaanteverandering van Jezus, in de klooster St. Catharina, Berg  Sinai (6e eeuw); (3) idem, op iconostase (midden 12 eeuw); (4) Gedaanteverandering van Jezus toegewezen aan Theophanes de Griek (vroeg 15e eeuw).

 

 

 

c. Zonnerad, verbeeldt het acroniem ICHTHUS

De achtpuntige ster, gecombineerd met een cirkel, werd door de eerste Christenen ook als monogram gebruikt voor het Griekse acroniem ICHTHUS ((ΙΧΘΥΣ), een afkorting van de spreuk: Jezus Christus, Gods zoon, Redder (vgl. graffiti in Ephese). Acht is ook het getal van Christus (hij die uitstijgt boven de volmaakte zeven). In dat verband staat een octagoon (bijv. de tombe van Christus in de H, Grafkerk in Jeruzalem, voor eeuwig leven en verrijzenis.

 

Uit o.a. de grafitie op grafstenen blijkt dat het achtspakige zonnerad ook als monogram wordt geschreven voor het acroniem Christos (ΙΧΘΥΣ), een afkorting van de spreuk: 'Jezus Christus, Gods zoon, Redder'.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


(1) Graffiti met vroeg ichthus symbool als combinatie van de Griekse letters ΙΧΘΥΣ, aangetroffen in Ephese, Turkije; (2) grafsteen van twee Romeinse soldaten uit Twente, met twee achtspakige zonnewielen;

(3) Sarcofaag van de "Twaalf Apostelen", met op de deksel 3 ICHTHUS symbolen, waarbij Jezus de Schrift geeft aan Paulus, Petrus, en vier andere apostelen, Basilica Sant Apollinare in Classe, Ravenna, Italië, vijfde eeuw; (4) gouden denarius met Angel-Saxische koning Coenwulf, koninkrijk Mercia, met achtbladige ICHTHUS teken (achtpas) (796-821); (5) Een pyxis (doosje om hosties in te bewaren), Limoges Champlevé donkerblauw gemailleerd verguld koper, romaanse stijl, met christelijke symbolen, zoals het kruis en de achtster in een cirkel, Parijs, 12e eeuw (gezien op Tefaf 2012).

 

 

 

d. Het IX monogram verbeeldt Jezus Christus

Het IX monogram, of XI monogram, is een ander vroeg-Christelijk monogram dat lijkt op de zes spaken van een wiel, soms binnen een cirkel afgebeeld, met de Griekse initialen van de naam Jezus Christus. Het IX monogram wordt gevormd door de combinatie van de letter I of Iota voor IHCOYC (Ιησους, Jezus in het Grieks) en X of Chi voor XPICTOC (Χριστος, Christus in het Grieks).

 

Dit monogram verschijnt o.a. op een Romeinse monument van het jaar 268 of 279 als deel van de inscriptie op een graf: Bene Merenti (in) Domi No. In een iets andere vorm komt het voor op verschillende monumenten op de begraafplaats van St. Callixtus in Rome. Het IX monogram ingesloten in een cirkel, staat bijvoorbeeld ook op enkele sarcofagen van de Provence.

 

 

(1) Een vroegchristelijke sarcofaag, wrs. uit de vierde eeuw. Op rechts brengen de drie wijzen giften aan Maria en het kind Jezus. De eerste wijst naar de zespuntige Ster van Bethlehem boven zijn hoofd, Vaticaans museum, Vaticaanstad, Italie; (2) Christelijke sarcofaag van een kind, twee engelen houden een zespuntige ster in wiel in hun handen, Constantinopel (tweede helft 4e eeuw); (3) relief in steen, mogelijk voorstellende Offa van de Angeln (c 380-456) met schild met zesspakig wiel (425) gevonden bij de Hadrian wall in Engeland; (4) deksel van Merovingische sarcofaag, in Musee de Saint Germain en Laye, wrs. 6e eeuw;

 

 

 

(5) Plafond mozaïeken met 3 keer het IX monogram, waarvan twee vergezeld met het Alpha en Omega teken, in de Aartsbisschoppelijke kapel, in het Bisschoppelijk paleis in Ravenna, vroeg zesde eeuw;

 

 

 

(6) Merovingische sarcofaag met IX monogram, Parijs. Musée Carnavalet, 6-7e eeuw; (7) Plaat van sarcofaag waarop twee engelen zesbladig IX monogram in hun handen houden, Beyazit, Constantinopel, 5e eeuw.

 

 

e. Het zesspakige Chi Rho teken en het Romeinse labarum

De eerste Christenen gebruikten ook het zgn. christusmonogram of Chi-Rho teken, voorstellende de eerste twee letters X (Chi) en P (Rho) van Christus in het Grieks ΧΡΙΣΤΟΣ (Christos).

In de vierde eeuw gebruikt keizer Constantijn I de grote (280-337) dit teken als officeel keizerlijk symbool op de schilden voor zijn legers (Vgl. het labarum van Constatijn). Dit symbool en ook de ster van Bethlehem kunnen worden gezien als een receptie van de Sidus Iulium. Het Chi-Rho als symbool had daarom drie aspecten van betekenis. Het stond voor Christus, bescherming en overwinning.

 

Daarbij vertoont de zespuntige ster met kometenstaart op een munt met de woorden Divius Iulius opvallende overeenkomsten met het Christusmonogram met de letters Alfa en Omega.

 

 


(1) de zespuntige ster met kometenstaart op een munt met de woorden Divius Iulius vertoont opvallende overeenkomsten met het (2) het Christus monogram met de letters Alfa en Omega; (3 en 4) munt met keizer Constantijn met labarum die een slang doorboort (ca.337);

(5 en 6) munt met keizer Vetranio (-360), met een soldaat die twee vasthoudt, met tekst labarum Concordia Militum, de 'eendracht van de soldaten' (ca 350); (7) chi-rho teken op het Kerch bord, met keizer Constantijn II op de rug van een paard, in Winterpaleis in St Petersberg, ' (4e eeuw) ((vgl. het Missorium van Theodosius I met het acroniem ICHTHUS uit 388); (8) altaarsteen met Chi Rho teken, uit Khirbet Um El’Amad, Algerije (derde kwart 4e eeuw);

(9) Romeins mozaiek met Christusmonogram met twee vruchten i.p.v. de alpha en de omega, uit Hinton St Mary, Dorset, Engeland (4e eeuw); (10) sarcofaag met twee zonnewielen links en rechts en in het midden het Chi Rho teken op het kruis, dit symboliseert victorie van de opstanding, boven twee Romeinse soldaten, museo Pio Christiano vaticano, Rome (ca. 350);

(11) Gouden zonneschijf van Limons (rouelle de Limons) met zespuntige ster, uit de Merovingische periode (eind zesde eeuw), gevonden bij Limons (Puy-de-Dôme). Opvallend is de combinatie van een christelijk symbool, het Christusmonogram, met de alpha en de omega en de diermotieven. Diameter 6,3 cm (Bibliothèque Nationale, Cabinet des médailles, Parijs)

 

 

 

f. De ster van de Drie koningen, de ster van Bethlehem

De oudste afbeeldingen van de ster van Betlehem en de drie koningen in de vroege iconografie, vertonen grote gelijkenis met de achtpuntige ster met kometenstaart van de sidus iulium uit de Romeinse traditie.

 

 

(1) fresco met ster van Bethlehem, vertoont gelijkenis met sidus iulium (ongedateerd); (2) bezoek van de Driekoningen met achtpuntige ster op dak, Giotto (ca. 1320); (3) geboorte van Christus, Middelrijns, ca 1410, met kruisende windveren die doen denken aan gestyleerde paardekoppen, half zespuntig zonnerad als stalraam, en de zespuntig ster van Bethlehem. (4) detail aanbidding Christus door de drie magiers, met achtpuntige ster, spanje (Tefaf 2012)(ca 1550); (5) achtpuntige zonnester in Driekoningenoptocht in (17e eeuw).

 

 

 

g. De Hagalaz rune als teken voor het woord God bij de Germanen

Het teken wordt door de Germanen meestal als geschreven. Voor hen was dit teken gelijk aan de letter 'h' in het runen-alfabet, genaamd ‘hagalaz’. In het 9e-eeuwse z.g.n. Wessobrunner gebed (zie hierna) komt de hagalaz rune voor op de plaats van het woord "God". In een dertiende eeuws Noors runengedicht, wordt een verband gelegd tussen de hagalaz-rune en Christus. Bij deze rune wordt nl. gezegd:

'Hagall er kaldastr korna; Kristr skóp haeimenn forna'

Hetgeen vertaald wordt met:

Hagel is het koudste koren. Christus schiep de oude wereld.

 

 

 

h. De gouden zonnekroon op munten van 15e en 16e eeuwse Franse en Spaanse koningen

In navolging van de Romeinse keizers voerden Franse en Spaanse heersers ook veelvuldig de zespuntige of achtpuntige ster op hun munten, de couronne d’or au soleil, of de écu d'or au soleil (een schild met kroon en daarbovenop een ster/zon).

 

Voorbeelden van een gouden zonnekroon (écu d'or au soleil) bij de Franse koningen:

 

 

(1 en 2) Lodewijk XI de Voorzichtige, Louis le Prudent, 1461-1483, met een zespunige ster boven schild met drie Franse lelies; (3) idem met achtpuntige ster; (4 en 5) Karel VIII, Charles, 1483-1498, met achtpuntige ster; en voorts met een zespuntige ster: (6 en 7) Lodewijk XII, Louis, 1498-1515; (8 en 9) Frans I van Angoulême, François d'Angoulême, 1515-1547 (10 en 11) Karel IX, Charles 1560-1574.

 

Voorbeelden van een gouden zonnekroon met een zespuntige ster boven de kroon, bij de Spaanse koningen, tevens heren van de Nederlanden:

 

 

 

(1 en 2) Spaanse Keizer Karel V, 1500 - 1558, Rooms-Duits koning en keizer; (3 en4) Filips II, 1539 – 1598, Koning van Spanje.

 

 

 

i. Sterren en het zonnerad in kerkgebouwen

De keizers werden afgebeeld met de symbolen van de achtpuntige ster en de nimbus. Als Christus zelf of de ramen van de Christelijke kerken wordt uitgerust met deze symbolen (zonnerad of aureool), waren dat tekens en attributen die overbekend waren bij de mensen in de laat-Romeinse tijd. Mensen begrepen dus onmiddellijk uit deze beeldtaal dat hiermee een goddelijke status werd aangeduid of bij kerken dat dit een godshuis was. Vgl. ook de munt met de tempel op het Forum Romanum in Rome, toegewijd aan Julius Ceasar, met de achtpuntige ster in de timpaan.

 

Het zonnewiel wordt nu vaak roosvenster, of bloem (bij kerkramen), flower of life (levensbloem...), wagenwiel of wagenrad genoemd, waaruit blijkt dat men zich kennelijk niet meer bewust is van de oorspronkelijke betekenis.

 

Voorbeelden van een zespuntige ster (zespas):

 

 

(1) Christus, zittend op de wereldbol, naast St. Vitalis die een martelarenkroon van hem ontvangt, twee engelen en bischop Ecclesius, de stichter van de Basiliek San Vitale, in Ravenna. Boven Christus wordt in de mozaiek van de apsis het IX monogram zonnerad afgebeeld (tussen 526-547); (2) wijdingskruis met zespuntige ster (zespas) in kerk in Thesinge (gem. Ten Boer, Groningen), ca. 1250

 

Voorbeelden van een achtpuntige ster (achtpas of meer):

 

 

(1) muurschildering van Christus in de catacomben van Commodilla, met in elk vakje op de achtergond een achtpuntige ster, 4e eeuw; (2) Ikoon van Christus, Sint Catharina klooster, op het schiereiland Sinaï in Egypte, 6e eeuw, met in de linker en rechter bovenhoek een achtpuntige ster; (3) ikoon van de Moeder Gods van Vladimir, met op haar donkere mantel, bij haar voorhoofd en schouders, drie gouden achtpuntige sterren*, ca 1100, Constantinopel (vgl. Stella maris en ook de Fayum portretten uit Egypte)

 

 

 

(1) roosvenster met achtspakig zonnerad in hoofdingang kathedraal van Reims, 13e eeuw; (2) gewelfsluiting Hervormde kerk Uithuizermeeden, met achtpuntige ster, ca 1250; (3) gewelfsluiting oostelijke schiptravee, Nicolaïkerk Appingedam, 15e eeuw; (4) meerdere achtpuntige sterren** op de centrale koepel van de Sint Basilius kathedraal in Moskou aan het Rode Plein, 16e eeuw; (5) achtspakig zonnerad als roosvenster, St Paulus binnen de muren, American episcopal church, Rome, 19e eeuw) (6) kerkraam 20e eeuw; (7) bovenraam met zespuntige ster (zespas) St. Janskerk te Utrecht, 16e eeuw.

 

 

 

j. H. Catharina van Alexandrië afgebeeld met haar rad

Mogelijk heeft het een extra symbolische en dramatische betekenis als de H. Catharina wordt gemarteld op het rad dat in de ogen van middeleeuwer Christus zelf verbeelde.

 

 

(1) Sint Catharina met achtspakig rad, Salzburg (1ste helft 15e eeuw); (2) Het martelaarschap van St Catherina, met achtspakig rad, Masolino da Panicale, San Clemente Rome (tussen 1428-1430) (3) gemeentewapen van Schoterland (Heerenveen) met tweemaal een zesster en de attributen van de H. Catharina: een gebroken zonnerad en een zwaard.

 

 

 

k. Geveltekens en tuugkisten als getuigenis van katholieken en andere Christenen.

Later, vanaf de zeventiende eeuw, kunnen bepaalde symbolen op geveltekens of stiepeltekens, m.n. in de Achterhoek en Twente worden beschouwd als uiting van Christelijk zelfbewustzijn en culturele identiteit. Dan gebruikt men het teken om bepaalde gedachten op te roepen waarin men in gelooft of waarop men trots is.

 

Heuvel schrijft in 1927 over de Achterhoek:

" 't is alles nog zoo ouderwetsch in deze streken. Op den achtergevel der antieke boerenhuizen ziet men gekruiste paardenkoppen en op den voorgevel bij Roomschen het kruis." (blz. 450).

 

Ze zijn mededelend van aard: wij zijn Christen, Katholiek in bijv. Twente en Achterhoek. Volgens de auteur Everhard Jans, is de demarcatielijn tussen de Spaanse en Staatse troepen in de gebruikte symbolen nog steeeds zichtbaar als scheidslijn in stijl.

 

Geveltekens, stiepeltekens en tuugkisten met zonnerad, donderbezem op boerderijen in Twente en Achterhoek (met dank aan de publicaties van Jan en Everhard Jans):

 

 

 

(1) donderbezem als gevelteken op boerderij Vleerbos in Haarle (gem. Tubbergen); (2) geveltkeen op boerderij in Geesteren (gem. Tubbergen), aangebracht in 1950 met kruis, zonnerad en schuinkruis; (3) gevelteken op boerdrij in Gramsbergen met oneindige knoop (dubbele zesster in zonnewiel) in het gat van het ulebord uit 2e helft 19e eeuw; (4) gevelteken op de erven Sengers en Lichtenberg te Volthe (gem. Weerselo), kruis met zonnerad, tussen twee kruisen,19e eeuws;

 

 

Stiepeltekens:

 

 

(5) stiepelteken van boerderij Venrink in Hengelo (o), met zesster in zonnewiel en daaronder het schuinkruis in zandloper motief, eerste helft 19e eeuw;

 

 

Tuugkisten:

 

 

(6) tuugkist versierd met zespuntige zonneraderen en wervelende zonnewielen met zesterren, Noord-oost Twee, periode 1750-1800; (7) detail tuugkist uit Volth (gem. Weerselo, uit 1822 met ingekerfde hale en hele achtpuntige zonnewielen.

 

 

 

l. Bovenlichten

In bovenlichten (ramen boven deuren, en bovenramen) komen ook nu nog veel van bovengenoemde symbolen voor, die niet als Christelijk of als teken van bijgeloof kunnen worden geduid.

Soms zijn bestaande bovenlichten echter overduidelijk Christelijk, en komt hier dezelfde symbolencombinatie voor als bij geveltekens en tuugkisten.

 

 

 

Bovenlicht deur van boerderij Antink in Velswijk, gemeente Zelhem uit 1827; foto bewerkt: Collectie Harry Somsen.

Indeling: links en rechts twee kleine zijvakken en middendeel. In middendeel: diagonaal: een dubbel latijns kruis, diagonaal: een anker, en een hart. In het midden en in de onderste zijvakken: een schuinkruis. De figuren in de bovenste linker en rechter zijn mogelijk lelietjes van dalen (lat.: Lilium convallium, Convallaria majalis, is het zinnebeeld der nederigheid en wordt soms ook geassocieerd met Christus of Maria). Het thema in het midden is duidelijk: Geloof (kruis), Hoop (anker) en Liefde (hart). En het schuinkruis als klassiek onheil afwerend teken.

Vgl. “De hoop is als een betrouwbaar en zeker anker voor onze ziel,” (Brief van Paulus aan de Hebreeën, 6,19) bijgewerkt: jan. 2015

 

 

 

Noten:

* Maria heeft op iconen, op haar mantel (maphonon genoemd), bij haar schouders en hoofd, veelal drie gouden steren. Deze symboliseren haar maagdelijkheid vóór, tijdens en na de geboorte van Christus. Deze drie sterren waren een oud-Syrisch symbool van reinheid (het was gebruik dit symbool op de bruidssluier van prinsessen te borduren).

** De sterren op de blauwe koepels van het St. Sergius-klooster in Zagorsk, nabij Moskou, beduiden dat de kerk een wereld binnen een wereld is.

 

Bijgewerkt: jan 2015

 

Actualiteit

Unieke zilveren schaal uit zevende eeuw met zonnewiel in Oegstgeest gevonden.

Lees meer