Huis en landgoed Tongerlo bij Vragender, Lichtenvoorde

 

 

Tongerlo, of Tongelder,  was een voormalige havezate in de gemeente Oost Gelre en lag even ten zuidoosten van Lichtenvoorde en ten noordwesten van Bredevoort. Het lag toen bij het dorp Vragender bij Lichtenvoorde.

Het huis en goed Tongerlo lag ongeveer in het gebied tussen Hamelandroute (N313), de Bolwerkweg en de Buddinkdijk.

 

In de 19^e eeuw lag het huis Tongerlo aan een rechte oprijlaan met eiken en een houten brug over de gracht bij het huis.

Op de foto uit ca 1885 is een wrs. een 19^e eeuws herenhuis te zien (deur in het midden, met een halve zespuntige ster in het bovenlicht,  twee ramen rechts en twee links, twee woonlagen en een zolder met dakkapel boven de voordeur).

De voorkant van het huis was gericht op het noorden en de oprijlaan kwam uit op de Aaltenseweg, richting Lichtenvoorde.

 

 

Enkelspan jachtwagen, wrs. een Duitse Ralli cart,  op oprijlaan met eikenbomen aan noordzijde Huis Tongerlo. Omstr. 1886.

Afgebeeld zijn vlnr: de broers Carel, Willem en Leonard van Basten Batenburg.

 

 

In de familiekronieken wordt ook gesproken over een tweede gracht en vroeg 19e eeuw over een ‘galgenbelt' bij het huis Tongerlo. In 1885 wordt in de familiekroniek voorts gesproken over '1 glas Tongerlo's welvaren'. Niet duidelijk is wat hiermee wordt bedoeld. Landgoed en huis Tongerlo is tussen 1831 en 1907 in bezit geweest van leden van de familie Van Basten Batenburg uit Lichtenvoorde.

 

 

(1) Plattegrond met Huis Tongelder met twee bijgebouwen, omgeven door gracht, met oprijlaan in Noord-noord-oostelijke richting, naar Lichtenvoorde.

Daarop is goed te zien dat er ten noorden van huis Tongelder nog een tweede gracht ligt.  Aangezien op de eerste foto het huis dichter bij de brug ligt dan op de tweede foto, lijkt het erop dat het huis een vervanging is van een ouder huis. Detail uit minuutplan 1811-1832 Lichtenvoorde sectie D, blad 03.

(2), rechts, detail topografische kaart uit  1885 het huis Tongerlo met oprijlaan naar de Aaltenseweg (rood), richting LIchtenvoorde.  De tweede gracht is dan niet meer te zien.

 

 

 

Voorgeschiedenis 1399- 1831

Tongerlo wordt voor het eerst genoemd in 1399. Het is dan een leengoed van de heren van Steinfurt. Het is daarna beleend aan de heren van Diepenbrock en de familie de Rode (van Heeckeren).

 

Tot 1616 was Tongerlo een havezate dat de eigenaren kennelijk recht gaf op het lidmaatschap van de ridderschap van de heerlijkheid Borculo.

• Bernt de Rode laat in 1590 huis Tongelro in Vrageren na aan zijn Johann de Rode, richter van Borculo, overleden in 1625.
  
• Zijn nazaat Herman Johan de Rode van Heeckeren verkoopt in juli 1677 i.v.m. financiële problemen het goed aan Gerrit Heckink.
• In het oud-familiearchief (deels terecht gekomen in de Collectie Rijsenburg in het Utrechts Archief) bevindt zich nog een stuk uit 1674 waarin de erfgenamen van Jonker Berend de Rode van Heeckeren te Tongerlo een hypothecaire schuld vestigen van f 1000,- op enige percelen onder Tongerlo.
• De weduwe Gerrit Heckink verkoopt het goed in 1694 het aan de Zutphense burgemeester en schepen Arnold Wentholt.
• In 1766 trouwt Anna Christina Vles, de weduwe van nazaat dr. Arnold Hendrik Wentholt, met dr. Isaak van der Meer de Walcheren, richter en landschrijver van Lichtenvoorde, met wie zij Tongerlo bewoonde.
• De familiekroniek verhaalt over 1806: "Pastoor L.A. van Allman had zeer goed eene oude vrouw gekend, die had helpen steenen dragen voor den opbouw der Protestantsche kerk te Lichtenvoorde. Betreurenswaardige berigten, zooals aangaande Freule van Harvelde heeft deze tijd. In den patriottentijd werd Frederik Resink, patriot, door Harmen Tongerlo op de bank voor het huis van Wijnveld doodgestoken; beide waren achtingswaardige burgers van Lichtenvoorde. Tongerlo vlugt naar het vrijplaatsje Gemen, krijgt in 1806 verlof om terug te keeren naar zijne vrouwe en kinderen, doch hij vond daar geen rust en schoot zich zelf onder den galgenbelt bij het huis Tongerlo dood." (Geslachtsboek 1864).

 

 

Periode 1831 - 1907 bij leden van de familie Van Basten Batenburg

• op 2 sept 1831 koopt dr. Johan Hendrik Antony van Basten Batenburg (1793 - 1851) het landgoed en huis Tongerlo van zoon Jan van de Meer de Walcheren voor 10.000 gulden.
• Johan Hendrik Antony was med. dr. van de universiteit van Würzburg 1816, koopman, geneesheer te Groenlo 1816-1819 en Lichtenvoorde, en burgemeester van Lichtenvoorde 1830-. Hij was gehuwd met Henrica Maria Schoemaker.
• Dit buitengoed was voor hem en zijn gezin een geliefkoosd zomerverblijf en werd veelvuldig gebruikt voor de jacht.
• De landerijen werden verpacht of bewerkt door loonwerkers . Er werd o.a. rogge verbouwd.

 

Jachttableau met reebok en twee honden, verm. op landgoed Tongerlo, met op achtergrond mogelijk een jachthuis. Omstr. 1886. Afgebeeld zijn vlnr.: Henri, Willem en Carel van Basten Batenburg. Fotograaf: Brainich & Leusink in Arnhem (was daar actief tussen 1881 en 1904).

 

Tot in de jaren zeventig van de 19e eeuw werd het huis soms ook verhuurd; de laatste huurders waren de zusters Clarissen uit Düsseldorf. Het klooster van de ‘arme Clarissen’ in Düsseldorf was in 1858 gesticht door de Clarissen van Tongeren. Bij het uitbreken van de Kulturkampf (1871-1887) werden Duitse kloostergemeenschappen verdreven en  kennelijk tijdelijk onderdak geboden in o.a. Tongerlo en Harreveld.

Voor 1895 was het huis reeds afgebroken en met de afbraak heeft men een burgerwoning gebouwd aan de oude Aaltense binnenweg.

In 1907 wordt het goed bij openbare verkoop verkocht aan verschillende personen.

 

 

 

Detail van groot aanplakbiljet met aankondiging van de veiling van het landgoed Tongerlo te Lichtenvoorde, in opdracht van mr W.H.J.Th van Basten Batenburg, namens de erven Van Basten Batenburg - Bovens, gedateerd 12 juni 1907. Het landgoed besloeg toen ca. 44 hectaren. Op de lijst kwamen de volgende perceelsnamen voor: Tongerlo, Reinders, het Flier, het Wilterdink,  het Nije langs Pillenenk, de Kostverloren,  de Pielikstede, De Vos, Kolenburgerveen (Korenburgerveen), (Coll. Van Batenborgh Stichting)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Een landelijke picknick op landgoed Tongerlo, met koeien en enkelspan rijtuig. Omstr. 1886

Afgebeeld zijn vlnr.: Louise van den Boogaart, en Joh., Carel (met fles wijn), Willem, Julia en Leonard van Basten Batenburg (op de bok).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Oostzijde koetshuis, gelegen ten westen van huis Tongerlo, ca. 1886. Later is aan de linkerzijde nog een woonhuis/boerderij aangebouwd. De deur en bovenraam van Tongerlo zou hiernaar zijn overgebracht. Omsteeks 2000 is dit gebouw afgebroken. 

De afgebeelde rijtuigen zijn wrs. een Duitse Ralli cart of dog cart, een enkelspan jachtwagen, met twee grote wielen, voor vier personen, in dos à dos zit, voorzien van twee lantaarns.

Afgebeeld zijn vlnr: Burgemeester (1886-1894) Godefridus Raupp van Lichtenvoorde, mevrouw Raupp - Allard, Joh., Carel, Willem, Leonard van Basten Batenburg, Louise van den Boogaart, wrs. vader Bernard van Basten Batenburg en Julia van Basten Batenburg.

Fotograaf: Gilles Johannis van den Berge, in Deventer (was daar werkzaam in de periode 1877  - 1885).

 

 

 

 

De later aan de zuidkant van het koetshuis aangebouwde boerderij, met oude voordeur van huis Tongerlo. De poort is hier gedeeltelijk dichtgemetseld en voorzien van kleinere deuren, 1975. Foto Henny Bennink. Nu geheel afgebroken.

 

Tongerlo in de 19^e eeuwse familiekronieken:

• "In 1831 heeft vader een buiten goedgekocht, het huis Tongerlo geheten, van de familie Jan van der Meer de Walcheren, gelegen op één kwartier afstand van Lichtenvoorde. Dit buitengoed was zomers vaders geliefkoosd verblijf; dagelijks bijna gingen wij er zamen heen, en dat was zijn aangenaamste uitspanning en zijn grootste genoegen. Twintig arbeiders tegelijk - waar onze ouders altijd zoo liefderijk voor waren - had hij er soms aan het werk." (Geslachtsboek 1864)
• Na 1832: "Tijdens de ziekte (de cholera) bij ons was, heeft grootvader vrederegter Batenburg en oom mr. Jacob Batenburg ons op het huis Tongerlo bezocht, waar wij met onze ouders heengingen, om grootvader te ontvangen." (Aantekeningen 1883)
• Ca 1851: "Bij de tweede gracht voor het huis Tongerlo staat nu nog de beukenboom waar Bernard zijn naam in en naast de mijne" (MHC van Basten Batenburg) plaatste, nog altijd ga ik hem als ik daar ben zien.  Het huis Tongerlo heeft vader gekocht in 1831 voor 10.000 Gl. toen waren er nog geen gronden, veenen, enz. verdeelt. (Aantekeningen 1883)
• Tegen 1858: over broer Jacob van Basten Batenburg (1831-1858): "Het huis Tongerlo zou zijn verblijf worden, hij was een groot liefhebber van de jagt, hij schoot altijd veel wild, bezat een aanvallig en schoon uiterlijk, had een hoofd vol zwart haar, dito langen baard, en had een edel voorkomen, was net en spraakzaam. ... had ten Bosch voor zijne komst .. nog geschreven om Jacob zonder ons weten af te raden, om vooreerst nog niet naar het Tongerlo te gaan ... " (Aantekeningen 1883)
• 8 sept 1861 resp. 4 feb. 1885. In de beschrijving van de nalatenschappen van Wilhelm Wigbold Michaël van Basten Batenburg en zijn zus Maria Elisabeth Geertruida wordt gesproken over: "1 glas Tongerlo's welvaren; rogge op het Tongerloo 16,0 gulden; het goed Tongerloo met de bouwplaats Reinders in Vragender;  1 vordering ten laste van pastoors op Tongerloo 97,0 gulden " (Boedelbank Meertens instituut)
• 1864: "Op den feestdag van Maria geboorte des avonds 11 uren overleed mijn jongste broer Wilhelm Wigbold Michael van Basten Batenburg. .. hij gaf mij zijn zegelring weer terug, die ik hem twee jaren te voren te Arnhem had laten maken, met het wapen van Van Basten. Thans is hij in Henri's bezit. Den steen van Wilhelm heeft hij op het Tongerlo verloren, en hetzelfde wapen is er weer ingezet." (Aantekeningen 1883)
• 4 nov. 1886: in de beschrijving van de nalatenschap van Johannes Antonius van Basten Batenburg wordt gesproken over: "de onverdeelde helft aan het goed Tongerloo" (Boedelbank Meertens instituut)
• 1907: in de collectie van de Van Batenborgh Stichting bevindt zich een affiche van de veiling van het landgoed Tongerlo te Lichtenvoorde in opdracht van mr Willem H.J.T. van Basten Batenburg in 1907, namens de (mede) erven van het echtpaar Van Basten Batenburg - Bovens.
  
  

 

Datering en personen

De foto's hierboven op deze pagina zijn omstreeks 1886 gemaakt en nog niet eerder gepubliceerd.

De afgebeelde personen zijn: J. Bernard A. van Basten Batenburg (1821-1886), gehuwd met Louise Bovens.

Zijn afgebeelde kinderen zijn: Henri (1858-1915; gehuwd  in 1883),  Carel (1860-1922; gehuwd in 1896), Willem (1862-1936; gehuwd in 1892), Leonard (1864-1949; gehuwd in 1899, Joh. (1869-1958; gehuwd in 1894) en Julia (1873 - 1918).

 

Grondgebied landgoed Tongerlo:

• In 1679 is er sprake van: „Het Kalverbosch, ter zyden aen 't huys schietende, Den Grooten bosch, Het Grypersmaetjen, Den Luyckenbosch.
• in 1685 worden de volgende perceelsnamen vermeld: Tongerloe, Kalverbosch, den Grooten bosch, Luyckenbosch ende het Berckenboschken, Reiner Pillen stede met sijn landerien ende gerechticheyt; item de Pillenstede, item het kempken aen den Veltboom, ongeveer drie schepel gesaey, dat Grypersmaetjen, een molder saetlant in den Luyckenbosch, dat Hooge kempken, soo Harckinck oock voor desen verpandet was; item dat kleyne gaerdeken.
• Bij de veiling in 1907 besloeg het landgoed ca. 44 hectaren. Op de lijst kwamen de volgende perceelsnamen voor: Tongerlo, Reinders, het Flier, het Wilterdink, het Nije langs Pillenenk, de Kostverloren, de Pielikstede, De Vos, Kolenburgerveen (Korenburgerveen),
  

Bouwgeschiedenis

Hierover is nog zeer weining bekend

• Volgens Van Veen (1931) vervangt Bert de Rode, vermoedelijk eind 16e eeuw, een boerenwoning op deze plaats door een aanzienlijker huis
• vermoedelijk wordt eind 18e eeuw een nieuw huis en koetshuis gebouwd op de plaats van het aanzienlijke huis
• Voor 1895 was het huis reeds afgebroken en met de afbraak heeft men een nieuwe boerderij gebouwd.
  

 

 

Huidige Locatie Tongerlo

 

Het huidige adres is G.J. Doorninkweg 4 te Lichtenvoorde. De boerderij staat nu met de voorzijde naar het zuiden. De houten brug naar de oprijlaan heeft waarschijnlijk aan de achterzijde gelegen van de huidige boerderij. Als je de lijn vanuit de zijkant links doorstrekt naar het noorden, kom je uit op de Tongerlosestraat in Lichtenvoorde.

 

 

 

 

 

 

foto rechts: De foto is genomen vanuit de Tongerlosestraat in Lichtenvoorde, met in de verte nog een paar oude eiken bomen. Als je een rechte lijn doortrekt vanuit de Tongerlosestraat  kom je uit bij de boerderij Tongerlo. Aan de horizon, tussen de bomen, kijk je in de verte uit op de zijkant van de huidige boerderij.

 

 

 

Periode 1907 - heden

 

 

Boerderij Tongerlo (2011)

 

Eind negentiende eeuw werd tegen de zuidgevel van het koetshuis een woning gebouwd, waarin tot 1929 Jan Hendrik Hermansz Smees (*Lintelo 1889) en zijn vrouw Janna Geertruida Wikkerink (*Heurne 1890) hebben gewoond.

In hetzelfde jaar betrokken zij naast het koetshuis - op de plaats van het voormalige huis Tongerlo - een nieuwe boerderij, die later door de familie Wamelink-Schutte is overgenomen. De boerderij staat nu met de voorzijde richting het zuiden.

De oude woning en het koetshuis werd daarna als berg- en stalruimte gebruikt en in 2003 afgebroken . Op de vrijgekomen ruimte werd een nieuwe schuur gebouwd.

Bij de afbraak in 2003 is nog een keitjesstoep of straatje aangetroffen met witte veldkeitjes, met voor de voordeur (die nog kwam van het oude Huis Tongerlo) een zwarte zespuntige ster (met rood hart). De bestrating met veldkeitjes moet zijn aangelegd na 1907 en voor 1927. De zespuntige ster werd  gebruikt om voorspoed te brengen en boze geesten te weren. (met dank aan Henny  Bennink)

 

In 2011 oefent de familie E.H.J. Wamelink hier het boerenbedrijf uit.

 

(foto 2003, familie Wamelink, Lichtenvoorde)

 

Opmerkingen

"De wagen met den bok was voor het zand te zwaar, daar hadden wij weinig dienst van. Daar moesten twee paarden voor. Steenwegen waren er nog niet, die zijn te Lichtenvoorde ten tijde van Burgemeester Adriaan Zweers gekomen omstreeks 1854."

Het rijtuig werd ook wel aangeduid als 'koetskar'.

(bron: Aantekeningen van bijzonderheden, voorgevallen in Oldenzaal en Lichtenvoorde, 1883).

 

  

Bronnen:

• Familiekronieken Van Basten Batenburg (waar in de ik-vorm wordt gesproken is dat steeds de auteur M.H.C. van Basten Batenburg (1819-1890)), Het betreft : 'Geslachtsboek Van Basten Batenburg' uit 1864 en de ‘Aantekeningen van bijzonderheden, voorgevallen in Oldenzaal en Lichtenvoorde', uit 1883.

• Mededelingen L.A.M. van Basten Batenburg, oud-burgemeester van Lichtenvoorde
• Lichtenvoorde 1000 jaar, gedenkboek uitgegeven bij gelegenheid van de viering van het duizendjarig bestaan van Lichten voorde 945-1945, H.H. Brus e.a.
• Boedelbank Meertens instituut (http://www.meertens.knaw.nl/boedelbank/)
• Foto's: bewerking van nog niet eerder gepubliceerde foto's in de Beeldcollectie van de Van Batenborgh Stichting te Groenlo

 

Literatuur en links

• Verslag Opgraving Havezate Tongerlo 1991, door de Archeologische Werkgroep Lichtenvoorde.
• Tekening 't Huys Tongerloo, door J. Stellingwerf, ca. 1723, in Atlas Br. v. Nidek p. A20.
• Het huis Tongerlo onder Lichtenvoorde en zijne bezitters. Dr. J. S. van Veen, Bijdragen en Mededelingen Gelre, 1931, deel 43., blz 179 ev.

 

 

 

© 2011 Van Batenborgh Stichting Groenlo

 

update  januari 2013