Zespuntige en achtpuntige ster in geveltekens en wapens in de Achterhoek.
Met zonnewiel of zonnerad wordt hier aangeduid een zespuntige of achtpuntige ster, vaak geplaatst in een cirkel. Dit symbool kende vier betekenissen: het stond voor God, Christus, bescherming en overwinning.
In de loop van de tijd en door het gebruik door verschillende groepen mensen en culturen krijgen deze tekens steeds andere betekenis.
Deze pagina's gaan in op oude betekenissen, gebruik en achtergrond van de zespuntige ster en achtpuntige ster, al dan niet in combinatie met een cirkel, in de volkscultuur en iconografie. *
In de Achterhoek en Twente kom je regelmatig geveltekens tegen op oude boerderijen met een zesspakig of achtspakig wiel. Ook op kniepertjes, stiepels, tuugkisten (bruidskisten), luiken, bovenlichten, munten, wapens, palmpasenstok, Grolse wanten en keitjesvloeren komen het zonnerad, de zespuntige ster en achtpuntige ster regelmatig voor.
Is dit typisch Gelders of is het een wijd verbreide beeldtaal? Wat is het verband?
v.l.n.r.: gevelteken met zesspakig rad, Woold bij Winterswijk 1850-1900, getekend in 1955 door Jan Jans; helmteken met zesspakig wiel, bij het wapen van het geslacht Van Batenburg uit Groenlo, en een achtspakig rad van fortuin, afgebeeld op glas in lood (ongedateerd).
Betekenis symbool
, 
, 
,
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
Een cirkel, al dan niet in combinatie met een zespuntige ster of een achtpuntige ster, wordt hier kortheidshalve zonnerad of zonnewiel genoemd.
Sinds het begin van onze jaartelling stonden deze afgebeelde tekens in de volkscultuur, de heraldiek en in de Christelijke traditie symbool voor Christus.
Dit gebeurde zeer waarschijnlijk in navolging van de Romeinse Sol Invictus en de Divius Iulius keizersiconografie. Maar ook van de Hellenistisch-Ptolemäische, Germaanse en zelfs Soemerische beeldcultuur van de ster.
Ook in de Germaanse symboliek stond de zespuntige ster of de oud-Noorse hagalaz-rune, al bekend als een onheil afwerend symbool of heilsteken. In combinatie met het (zonne)wiel verzinnebeelde dit symbool god.
Volksgeloof
Deze symbolen werden vroeger vaak ook gebruikt als een Apotropaion. Het
diende ter bescherming van mensen, dieren, gebouwen e.d. en zou boze geesten en ander onheil afweren. Dat wordt soms boeren magie of volksgeloof genoemd. Voorwerpen met dat doel heten amulet of talisman. Soms blijft een notie van een kernwaarde van een symbool bewust of onbewust een rol spelen.
v.l.n.r.: bovenlicht in binnenstad nabij Janskerkhof in Utrecht met schuinkruis en bovenlichten met een decoratieve achtpuntige ster in een monumentaal pand.
Speciale betekenis in Achterhoek en en Twente in 17e en 18e eeuw
Soms kunnen bepaalde symbolen op geveltekens of stiepeltekens, m.n. in Twente en de Achterhoek, worden beschouwd als uiting van culturele identiteit. Dan gebruikt men het teken om bepaalde gedachten op te roepen waarin men in gelooft of waarop men trots is.
De betekenissen verschuiven
Sinds ongeveer de 18e eeuw zijn de zonnewielen en de meerpuntige sterren veelal tekens met een louter decoratieve functie of uiting van folklore. De vorm is o.a. in de kunst, het verkeer en bepaalde gebruiken behouden gebleven, maar de inhoudelijke betekenis is vergeten of op de achtergrond geraakt.
Wat de werkelijke betekenis van deze tekens was, valt nu vaak moeilijk objectief te achterhalen, omdat deze vaak zo vanzelfsprekend was dat men deze niet beschreef. En het veranderde in de loop van de tijd. M.n. in de 'Duitse tijd' circuleerden de meest wonderlijke verklaringen. Soms zijn ze echter af te leiden uit gebruiken, de context, of het terugkeren van symbolen op andere voorwerpen. Zo zijn de symbolen op geveltekens ook allemaal terug te vinden op tuugkisten en andere voorwerpen. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat het middendeel van tuugkisten qua opbouw en symbolen vaak bijna identiek zijn aan die van de geveltekens.
Nadere uitwerking en achtergronden van de zespuntige en achtpuntige ster:
1. Vormen, variaties en benamingen
2. Betekenissen en betekenis verschuiving
3. Pre Christelijke betekenissen
6. Voorwerpen en egbouwen als dragers van tekens
7. Gebruiken, rites en folklore
* De artikelen zijn gebaseerd op de literatuurlijst op de laatste bladzijde
bijgewerkt: jan. 2015
-- klik hier om de inhoud te bewerken --
